Franz Kafka – Çevrilmə

        İlin on ikinci kitabı yayın son günlərində bitdi. Bu dəfəki seçimim Franz Kafkadan “Çevrilmə” oldu. Həm Qanun Nəşriyyatının mini klassika seriyasından oxudum, həm də Okan Bayülgenin səsindən audio kitab kimi dinlədim. Bu tərz oxuyub dinləmə Azərbaycan və türk dilində tərcümələr arasındakı fərqləri və keyfiyyəti daha yaxşı anlamağa yardım edir mənə. Düzünə qalsa, bu kitabla da miniklassikaların fərqi ortaya çıxdı. Bu yolla davam etsələr nəşriyyatın ən sevilən layihəsi bu kiçik klassik xəzinələr olacaq.
       “Çevrilmə” müəyyən yaş həddinə gəldikdə oxunula biləcək əsərlərdəndir deyə düşünürəm. Yetkinlər üçün nəzərdə tutulduğu üçün deyil, sadəcə üzərində dayanılmadan oxunularsa əgər dəyəri bilinməyəcək deyə qorxuram. Mən də illər əvvəl oxusaydım kiçik bir hekayə deyib keçərdim bəlkə də... Ancaq indi hər fikri analiz edərək, sətraltı mənaları izləyərək, yazıçının hansı cümlə ilə nə demək istədiyinin fərqinə vararaq oxudum “Çevrilmə”ni. Bu səbəbdən güclü təsir edən əsərlər siyahısında oldu mənim üçün.

        Cəmiyyətdə təcrid olunma duyğusunu bu qədər dərinlərə gizləyib qeyri-adi bir hekayə yazmaq da yazıçının məharətidir deyə düşünürəm. Kafka ölümündən sonra məşhurlaşan yazarlardandır. Şöhrətə önəm verməyən və hətta tamamlanmamış əsərlərini dostuna məhv etməyi tapşıracaq qədər də öz yazılarının ona dünya şöhrəti gətirəcəyinindən şübhə duyan bir xarakterə malik olub. Əksər əsərlərini alman dilində yazan bu yəhudi daha çox yazdığı məktublarla tanınıb. Münasibətdə olduğu qadınlara, atasına yazdığı hər məktub onun xarakterini oxucu üçün bir az daha açır. Bu qədər yaşadıqlarını günlük yazırmış kimi qeyd edən biri “Çevrilmə” əsərini də cəmiyyətdə gördüklərini anlamağı oxucusunun öhdəsinə buraxaraq vərəqlərə köçürüb deyə düşünürəm. 

İlk dəfə 1915-ci ildə Leypsiq şəhərində "Die Verwandlung" adı ilə işıq üzü görən əsər uzun illər ərzində dünya dillərinə tərcümə olunmuş və hal-hazırda da aktuallığını qoruyan şahəsərlərdəndir. “Çevrilmə” ilk baxışdan sadə və hətta fantastik görünür... Bir səhər yuxudan böcəyə çevrilmiş olaraq oyanan bir qəhrəmanımız var. Bir də mövcud vəziyyəti araşdırmadan qəbul edən ailə üzvlərimiz. Əslində isə hər şey daha mürəkkəb və qarışıqdır. Kitabda hər obraz cəmiyyətin ayrı bir təzahürüdür. Baş qəhrəmanımız Gregor Samsa ailənin bütün yükünü çiyinlərində daşıyan, ata-ana və kiçik bacısını məmnun etməyə çalışan biridir. Çalışdığı işi sevməsə də, borcları ödəmək üçün əzab-əziyyətə qatlaşmağa məcburdur və bu işgəncənin bitəcəyi günü səbrsizliklə gözləməkdədir. Ailə üzvləri isə işləyib onların ehtiyaclarını ödəmək Gregorun öhdəliyi imiş kimi yaşayıb həyatlarına davam edən insanlardır. Ancaq bu vəziyyət Gregor böcəyə çevrilənə qədər davam edir. Bütün yük bu zaman ata-ana və bacının üzərinə düşür. Hər biri çalışaraq yaşamaq məcburiyyətində qalırlar. İlk zamanlar bu ağır gəlməsə də, getdikcə heç nəyin əvvəli kimi olmayacağını anlayıb düşdükləri vəziyyətdən təngə gəlirlər. Günahkar rolunda gördükləri Gregorun əsl qurban olduğu ehtimalını heç ağıllarından belə keçirmirlər. Onların yükünü şıkayət etmədən daşıyan bu kiçik “böcək” onlar üçün daşınması qeyri-mümkün olan nəhəng bir yükə çevrilir. Hər şeyin səbəbkarı məhv olduqdan sonra isə sanki problemlərin hamısı onunla birlikdə yox olubmuş kimi yaşamağa davam etmək üçün bir səbəb tapıb Gregorun yoxluğunu asanlıqla unudurlar.

          Kafka cəmiyyətin insanın üzərinə yüklədiyi öhdəlikləri burada ailə üzvləri şəklində oxucusuna təqdim edir. Bu öhdəliklərdən qurtulmağın tək yolunu isə lazımsız bir böcək olaraq məhv olmaqla eyniləşdirir. Bir insan daima ondan umulanları etdiyi müddətcə dəyərlidir, müdirinin dediklərini etmirsə işdən atılır, ailənin ehtiyaclarını ödəmirsə getdikcə ondan uzaqlaşılır, cəmiyyətdə müəyyən öhdəliyə malik deyilsə hər kəs tərəfindən təcrid olunur. Bax bu zaman onun lazımsız bir böcəkdən fərqi qalmır. Cəmiyyətin təcrid etdiyi insan isə gec-tez ölümə məhkumdur. Ya hər kəsi məmnun etməli, ya da özünə qapılıb, hər kəsdən uzaqlaşıb unudularaq yox olmalısan. Ancaq yazar heç zaman əsas diqqəti böcəyə yönəltməyib hətta nəşr olunarkən belə üz qabığında onun əksini tapmağına razılıq verməyib. Əsərdə ehtiva olunan dərin anlamı bir həşərata yükləməyin doğru olmadığı düşüncəsi ilə mən də razıyam. Kitabda bütün hadisələr çevrilmədən məhvə doğru olan müddətdə bir evin içində cərəyan edir. Xüsusilə Gregorun otağı əvvəl onun işinə aid ləvazimatlarla dolu olsa da, getdikcə yerini boşluğa, mərhəmətə, ümidsizliyə, yorğunluğa, bezginliyə, qəbullanmaya və nəhayət bir xarabaya buraxır. Gregorun özünə xas bu məkanı sonda onun üçün məzara çevrilir.
          Bu əsər tənqidçiləri belə fikir ayrılığı yaşamağa məcbur edib. Ona görə də hər kəsin zövqünə uyğun gəlmir. Hər oxucunun fərqli mənalar yüklədiyi “Çevrilmə” məndən 5 bal alaraq bəyəndiyim əsərlər sırasında yerini aldı. Yenidən Kafkaya müraciət etmək barədə də asan qərar verməyimə şərait yaratdı.

 

Stefan Zweig – Şahmat

       İlin on birinci kitabı Stefan Zweigdan “Şahmat” əsəri oldu. Sevə-sevə oxuduğum əsərlər sıyahısı hazırlasam yəqin ki, Şahmat ön sıralarda yerini alar. “Şahmat”ın Qanun nəşriyyatının miniklassika layihəsi çərçivəsində işıq üzü görən variantını oxusam da, eyni zamanda audio kitab olaraq türk dilində dinlədim. Paralel olaraq həm dinləyib, həm oxumağı çox sevdim. Bir nüans da diqqətimi çəkdi ki, artıq neçənci miniklassika kitabıdır bitirirəm, nəşriyyatın digər kitablarına nisbətən daha gözəl, dəqiq tərcümə və cüzi orfoqrafik səhvlər bu kitablar üçün ümumi cəhətdir.       
        Stefan Zweigla ilk tanışlığım “Şahmat” əsəri sayəsində oldu və elə ilk əsərdən də qəlbimi fəth etməyi bacardı. O, hərtərəfli ədəbiyyat nümayəndələrindən biridir. Təkcə hekayə yazarı kimi tanınmır, eyni zamanda ssenari, roman, xatirə, bioqrafiya və səyahət janrlarında da özünü sınamışdır. Siyasi vəziyyətin gərginləşməsi nəticəsində doğma ölkəsini tərk etmək məcburiyyətində qalan yazar bir çox ölkələrə səyahət etmiş və yaradıcılığını davam etdirmışdir. Elə “Şahmat” əsəri də yazarın Braziliyada sürgündə olarkən qələmə aldığı şahəsərdir. Bu əsərlə yazar həm yaşadığı dövrün siyasi oyunlarını bütün çirkinliyi ilə oxucuya çatdırır, həm də psixologiyanı nə dərəcədə gözəl bildiyini, insanın daxilinə nüfuz edərək isbat edir.        

          Orijinal adı “Schachnovelle” olan əsər 1942-ci ildə qələmə alınmış, qısa zaman kəsiyində Almaniyada ən çox oxunan kitablardan birinə çevrilmişdir. Mövzu barədə qısaca onu deyim ki, oxuduğumuz bir çox əsərdən fərqli olaraq hadisələr sadəcə bir məkanda cərəyan edir. New York'dan Buenos Aires'e səyahət edən gəmidə. Burada bir-birindən xəbərsiz iki şahmat dahisi səfərdə olur. Hər ikisi təsadüf və müəyyən qədər də məcburiyyət nəticəsində şahmatla tanış olmuş, bununla da həyatlarının dönüş nöqtəsini yaşamışlar. Onlardan biri Mirko Czentovic kimsəsiz qaldığı bir dövrdə onu himayəsinə götürən keşiş sayəsində şahmatla tanış olmuş və bütün çatışmazlıqlarını bu möhtəşəm oyunla örtmək şansı əldə etmişdir. “Mən susuram, oyunum danışsın.” prinsipi ilə qarşısına çıxan bütün rəqibləri məğlub edərək dünyaşöhrətli şahmat çempionuna çevrilmişdir. Digəri isə Gestapo tərəfindən psixoloji işgəncəyə məruz qalan köklü ailədən olan sabiq vəkil Dr B. sorğu-sual olunmaq üçün aparıldığı otaqda oğurladığı bir kitab sayəsində şahmatı həyatına daxil etmiş və yaşamını davam etdirmək üçün onu tək vasitə olaraq görmüşdür. Hər iki qəhrəmanımızın həyatında bu oyunun yeri əvəzsizdir. Mirko zəif təxəyyülü ilə oyunu görmədən təsəvvür edə bilmədiyi halda. Dr. B. hər gün məşq edərək daxilində yaratdığı Ağ Mən və Qara Məni sayəsində saysız-hesabsız oyun qurub oynayaraq hər gedişi təxmin etmək və nəticəni vaxt sərf etmədən müəyyənləşdirmək bacarığına yiyələnmişdir.

       Səfərdə bu iki şahmat dahisi üz-üzə gəlir və oyunun gedişinə ustalıqdan çox psixologiya hakim kəsilir. Mirko ilk oyunda məğlubiyyəti soyuqqanlılıqla qəbul edərək rəqibinin zəif cəhəti üzərində dayanaraq onun oyundan çəkilməsinə şərait yaradır.
       Yazarın şahmat haqqında bu qədər bilgi sahibi olmasından daha çox insanların duyğularını məharətlə əks etdirməsi məni heyran etdi. Bir insanın oyun oynayarkən, məğlub olarkən, qələbə qazanarkən, ünsiyyətdə olarkən, sevinərkən, qorxarkən hər anında keçirdiyi hissləri ancaq Stefan kimi psixologiyaya aşiq bir yazar belə ifadə edə bilərdi. Onun Freud və psixologiya sahəsində apardığı araşdırmalar bu əsərində özünü aydın büruzə vermişdir.
        Hər şeyi əlindən alınmış bir otağa məhkum edilmiş, informasiya vasitələri və ünsiyyətdən uzaq tutulmuş bir əsir. Onun hər anına hakim olan tükənmişlik hissi. Yeni bir üz görəndə, əqidəsinə tərs olduğu halda məcburiyyət qarşısında qalıb bir kitab oğurlayanda, bir səs eşidəndə bu insanın içində yaranan sevinc hissi bizimkindən xeyli fərqlənir. Heçliyin içində məhv olan bir həyat üçün şahmata aid bir kitabın həyatın bir budağından yapışmağa kömək edən gücü. Psixoloji işgəncənin fiziki işgəncədən nə qədər ağır olduğunu göstərən amillər. Tənhalıq duyğusunun hər keçən gün daha çox boğduğu insanın bu əzaba dözmək üçün yaratdığı yeni Məni. Və sonda bir xəstəxana otağında dəlilikdən son anda qurtulmuş bir insan…        

           Bütün bunları oxuduqca insan sanki hər anı özü yaşayırmış kimi hiss edir, sanki öz duyğularını qələmə alırmış kimi tanış cümlələr oxuyur. Bu bir yazarın gücüdür, dahiliyidir. Mənə ilk kitabından bu qədər təsir edən yazar bəlkə də olmamışdı. Ona görə də bu kitabı bitirən kimi Stefan Zweig imzalı daha bir kitabı oxumağa başladım. “Şahmat” sayəsində həm möhtəşəm bir əsərlə, həm də oxucusuna əvəzsiz duyğular yaşadan bir yazarla tanış oldum. Məndən 5 bal alan bu kitab hər kəsə oxumaq üçün tövsiyə edəcəyim əsərlərdən də biri oldu.