Kamal Abdulla – Sehrbazlar Dərəsi

        İlin altıncı kitabı ədəbiyyatımızın müasirlərindən olan Kamal Abdulla imzalı “Sehrbazlar Dərəsi” oldu. Bu yazar hər zaman tərif atəşinə tutulsa da, ona ilk müraciətim məhz 2019-a təsadüf etdi. “Sehrbazlar Dərəsi”ni əldə etdiyim an həm üz qabığı, həm də şüarı ilə diqqətimi çəkdi... “Tale özü gedəni aparır, tərslik edəni sürükləyir.” Bu cümlə oxucunu təkcə kitabda onu gözləyən qəhrəmanların həyatı haqqında düşünməyə vadar etmir, eyni zamanda onu öz yaşadıqları və ətrafına da bir nəzər salmağa, müşahidə aparmağa məcbur edir.

       İlk əvvəl kitaba başladığım zaman Aydın Talıbzadənin ön sözü mənə sıxıcı təsir bağışladı. Ancaq əsəri oxuduqca səhifələr necə bir-birini əvəzlədi, zamanım necə maraqla ötüb keçdi xatırlamıram... Sanki mən də oxuyarkən əsərin sehrinə qapılıb kiçik bir obraz kimi ərtafdan seyr edirdim baş verənləri. Bəzən qorxu hissi keçirir, bəzən əsəbi olur, bəzən isə onların qələbəsinə uşaq kimi sevinirdim. Ancaq kitabın ilk səhifəsində “sirli görüş faciə ilə bitərkən...” sətri də ağlımdan çıxmır, beynimdə müxtəlif faciəvi sonluqlar yazırdım. Belə düşüncələr içində kitab su kimi bitdi desəm yanılmaram. Sonluq isə post-modernizmə xas mükəmməlliklə qurulmuşdu. Hər oxucunun öz təxəyyülünün ixtiyarına buraxılan sonluq mənə görə isə yeni hadisələrin başlanğıcı idi...
        Əsərin təhlilinə keçmədən qeyd edim ki, bu tip kitabları oxumaqdan xeyli uzaq düşmüşdüm məktəbi bitirəndən bəri. Ona görə oxuyarkən o illərə dair bir çox xatirə canlandı beynimdə... O zamanlardan qalan bədii ədəbiyyat sevgim bir daha təzələndi. İlk dəfə 2006-cı ildə oxuculara təqdim olunan kitab təkrar nəşrlə 2018-ci ildə Qanun nəşriyyatında çapdan çıxıb. Bir çox dillərə tərcümə olunan “Sehrbazlar Dərəsi”nə kitabın sonunda İtaliya, Fransa, Rusiya, Rumıniya kimi ölkələrdən təriflər yağdığının şahidi oluruq.

       Kitab keçmişin izinin rahat buraxmadığı Karvanbaşının atası cəlladbaşı Məmmədqulunun ruhunu çağıran bir dərviş axtarışı və bu ruh vasitəsilə keçmişə səyahət edərək qaranlıq məqamaları aşkar etməsindən bəhs edir. Kitabda hər hansı bir obraza əsas qəhrəman deyə bilmirəm. Hər kəsin öz fərqliliyi, hekayəyə rəng qatma xüsusiyyəti var. İstər Karvanbaşı, istər Xacə İbrahim ağa, istər Məmmədqulunun ruhu, istərsə də Səyyah dərviş. Sehrbazlar dərəsinə uzun bir karvan səyahəti ilə başlayan əsər sonda da həmin dərəyə yolculuq ilə bitir, sadəcə səfər edən qəhrəmanlar fərqli olur.
       Hər gün yuxuda onu rahat buraxmayan qardaşı, atası keçmişin kül altında qalmış sirrlərini açmağa vadar edir Karvanbaşını. Bunun isə yeganə çıxış yolu bütün suallarına cavab ala biləcəyi atası Məmmədqulunun ruhunu çağırmaqdan keçir. Bu ümidlə səyahətə çıxan karvan 1 il sonunda yenidən öz obasına qayıdır ancaq onlara Sehrbazlar dərəsindən arzularını reallaşdıracaq dərviş də qoşulub. Dərviş Səyyah Karvanbaşının atasının ruhunu çağırmağa müvəffəq olsa da, bütün gizli məqamlar açılsa da, Karvanbaşı yenə də sakitləşmir. Çünki artıq iş işdən keçmiş olur. Öz uşaqlıq xatirələri və onu böyüdən nənəsinin dediklərinə əsasən özü üçün Şahın nəvəsini günahkar kimi müəyyənləşdirib artıq ondan intiqamını almış Karvanbaşı atasının məsləhəti ilə həyatına son qoyur. Onsuz da çıxış yolunun olmayacağını anlayan cəllad Məmmədqulu bunun oğlu üçün ən münasib son olduğuna inandırır onu. Vaxtilə Şahın ən sadiq adamı olan Cəlladbaşı onun talan edib viran qoyduğu mahalda bir gəlinə vurularaq Şahın əmrinin əleyhinə hərəkət edir və nəticədə cəzalarına da dözmək məcburiyyətində qalır. Ancaq nə biləydi ki, intiqam ruhunda böyüyən doğma oğlu da onunla eyni taleyi paylaşacaq və yeni Şahın qəzəbinə tuş gələcək. İntiqam heç də hər zaman düzgün çıxış yolu olmur. Keçmişin izi ilə hərəkət edən Karvanbaşı ailəsinin intiqamını almaq eşqi ilə yaşayarkən nəticələrini gözardı edir, öz ailəsini, gözünün ağı-qarası oğlunu unudur. Nəticə isə təkcə Karvanbaşının özü üçün deyil, onun ailəsi, ixtiyarında olan hər kəs üçün də faciə ilə bitir. Yanlızca oğlu dərvişin sayəsində canını qurtara bilir. Əsər Dərviş Səyyahın Karvanbaşının oğlunu özü ilə Səhrbazlar dərəsinə gətirməsi ilə - açıq sonluqla bitir.
         Əsər sufilərin dilində nəql olunduğu üçün ilk əvvəl bir qədər qəribə təsir bağışlasa da, tez öyrəşdim, hətta xoş gəlməyə də başladı oxuduqca. Əsərdəki bir çox fikirlər xüsusilə göy üzü və ulduzlarla bağlı olanlar çox xoşuma gəldi. Sufilərə xas ideyalar, dindən bəhs edən sətirlər bir-birini əvəzlədikcə kitabın sonuna daha da yaxınlaşır, qəhrəmanların sonunu və həmçinin onları bu yollara gətirib çıxaran səbəbləri müəyyən etməyi maraqla gözləyirdim. Təkcə Karvanbaşı və atasının hekayəti deyil, Dərviş Səyyah ilə onun dərviş yoldaşları və müəllimi ilə bağlı olan əhvalat da kitaba əlavə rəng qataraq əsərin ümumi məğzini daha da maraqlı edən məqamlardan oldu mənim üçün.
         Yazımın əvvəlində ön sözü oxuyarkən çox sıxıldığımı etiraf etmişdim. Amma kitabı bitirdikdə onu təkrar oxuyarkən haqsızlıq etdiyimi anladım. Buna görə bu kitabı mütaliə edəcək olanlara kiçik bir məsləhət verim ki, ön sözü əsəri tam bitirdikdən sonra oxusunlar. O zaman professor Aydın Talıbzadənin əsərin ruhuna xitab edərək düşüncələrini necə aydın ifadə etdiyinə heyran olacaqsınız. Duyğu yüklü bu əsər həm vaxtımı dəyərli keçirməyimə kömək oldu, həm də bir çox məlumat əldə etməyimə, öz fikirlərimlə müəllifin ideyalarını müqayisə etməyə şərait yaratdı. Kamal Abdulla yaradıcılığı ilə məni tanış edən “Sehrbazlar Dərəsi” məndən 4 bal aldı və yazardan daha bir kitab oxumaq üçün təkan rolunu oynadı.

Sergey Dovlatov – Əcnəbi Qadın

       İlin beşinci kitabını da bitirdim. Bu kitab bir müddət əvvəl yaradıcılığı ilə tanış olduğum Sergey Dovlatovdan “Əcnəbi Qadın” oldu. Sergey Dovlatovun yazı tərzini bəyəndiyim üçün ona yenidən müraciət etmək ehtiyacı duydum. Əsərlərində obrazlarına tənqidi yanaşan, satirik məqamlardan istifadə edən yazarlar hər zaman mənə daha cəlbedici gəlib. Sergey Dovlatov da onlardan biri kimi mütaliə zamanı mənə xoş dəqiqələr yaşadır. Çox təəssüf ki, bu müəllif ölkəmizdə layiq olduğu qədər məşhur deyil, sadəcə üç əsəri tərcümə olunaraq oxuculara təqdim olunub. Alatoran nəşriyyatından işıq üzü görən “Çamadan “ əsərini çox sevdim. İndi isə Qanun nəşriyyatından yayımlanan və elə həmin nəşriyyatın direktoru Şahbaz Xuduoğlunun öz tərcüməsi ilə buraxılan “Əcnəbi Qadın” əsəri barədə fikirlərimi bölüşəcəyəm. 

          Orijinalda adı “Иностранка” olan 1986-ci ildə işıq üzü görən əsər Azərbaycanda isə 2014-cü ildə tərcümə edilib nəşr olunmuşdur. Bu əsərin maraqlı bir cəhəti var. Kitabda bir cümlədə eyni hərflə başlayan 2 sözə rast gəlmək mümkün deyil. Tərcümə zamanı da bu xüsusiyyət gözlənilib. Əsər, həmçinin, müəllifin yaradıcılığının son dövrlərinin məhsuludur və burada da avtobioqrafik məqamlara rast gəlmək olur. Ümumilikdə, bu əsər sırf Sovet İttifaqını tənqid atəşinə tutmaq və Amerikadakı vəziyyətin mükəmməlliyini vurğulamaq üçün yazılmayıb. Yazıçı burada hər iki ölkədə yaşayışın mənfi və müsbət cəhətlərini gözlər önünə sərir, eyni zamanda ölkəsindən ayrı düşən mühacirlərin hər biri üçün Amerikada həyatın kənardan göründüyü kimi elə də asan olmadığını oxucularının nəzərinə çatdırır. 

         Əsərin əsas obrazları 1980-ci illərdə Amerikada məskunlaşmış rus və yəhudi emiqrantlardır. Sergey Dovlatov hər qəhrəmanının Rusiya və Amerikadakı həyatını müqayisəli şəkildə oxuculara çatdırıb. Onların timsalında öz yaşadıqlarını da gözlər önünə sərib. Baş qəhrəmanımız Kommunist partiyasına sadiq bir ailənin qızı olan Marusya Tataroviçdir. Onun Rusiyadakı qayğısız həyatı, qarşısında bütün qapıların açıq olduğu, valideynlərinin uğurlu kariyera yolu, iki uğursuz evliliyi, bir övladının olması və bir çox münasibətləri ilk mərhələdə öz əksini tapır. Sonradan “perspektivsiz” həyatı gələcək üçün qorxu yaradır Marusyada. O da o zamanlar dəbdə olan mühacirlərə qoşulub ölkəsini tərk edir. Bunu parlaq görmədiyi gələcəyi və həyatının iplərini öz əlinə almaq istəyi üçün reallaşdırır. Amerikada yaşamağa başlayan Marusya ilk əvvəl qohumlarının yanına sığınsa da, sonra iş axtarmaq, övladını saxlamaq cəhdi onu bir çox çətinliklərlə üzləşdirir. Bir müddət sonra latınamerikalı Rafaellə yaşadığı eşq macərası isə onun həyatını həm asanlaşdırır, həm də daha çətin mərhələyə gətirib çıxarır. Varlı ailəsi hesabına dolanan, baş qoşduğu hər işdə müvəffəqiyyətsizliyə düçar olan, gününü qadınlarla keçirən bu qəribə xarakterli kişi Marusyanın uğursuz seçimlərindən biri olur. Əslində Marusyanın “rahat” həyatı digər mühacirlərdə bəzən həsəd, bəzənsə qıcıq yaratsa da, bu qadının özü üçün isə artıq dözülməz hal alır. Hətta ölkəsinə geri qayıtmaq üçün bir sıra addımlar atmağa belə məcbur olur. Ancaq baş verən bir çox hadisələr, bir evi paylaşdığı Rafaelin duyğuları Marusyanın fikrinin dəyişməsinə səbəb olur. Sonda hər şeyi geridə qoyan Marusyanın buradakı həyatına alışmağa başlayıb Rafaellə ailə həyatı qurmasının şahidi oluruq. Müəllif də sonluqla mühacirlər üçün Rusiya səhifəsinin birdəfəlik bağlandığını bir daha dəqiqləşdirir oxucular üçün.
        Tərcümə olduqca soyuq təsir bağışlasa da, əsərə uyğunlaşmaqda çətinlik çəksəm də, orijinal əsərin yazılma stilinin gözlənilməsi mənim üçün təqdirəlayiq bir detal oldu. Ancaq bəzi məqamlarda bu prinsipin gözlənilməsinin tərcümənin keyfiyyətinə mənfi təsiri açıq-aydın görünürdü. Maraqlı müqayisələrə, satirik yanaşmalara, müsbət sonluğa baxmayaraq ilk oxuduğum “Çamadan” əsərini daha çox bəyəndiyimi etiraf etməliyəm. Beləcə, “Əcnəbi Qadın” məndən 2 bal alır. İl ərzində bu müəllifə bir daha müraciət etmək arzusu ilə…