Anar Rəhimovun belçikalı yazıçı və jurnalist Qaea Şuttersə müsahibəsi

Qaea Şuters:

15/02/2025 — Əsərlərimin bir çox dillərə tərcümə olunduğunu qeyd etmək üçün (həmçinin növbəti illərdə) bütün tərcüməçilərimdən müsahibə götürmək qərarına gəldim. Çünki onların gördüyü iş çox vaxt az tanıdılır və onlar adətən görünməz olurlar, halbuki xaricdə çıxan istənilən kitab yalnız tərcüməçisi qədər yaxşıdır. Onların sənətkarlığı, inadkarlığı, dil duyğusu, yaradıcılığı və dəqiqliyi kitabın öz ruhunu saxlamasını, ritmin düzgün olmasını, nəsrin oxunmasını, mənanın yerindən tərpənməməsini, mətnin yeknəsək olmamasını təmin edir. Bəxtiniz gətirsə, ən yaxşı halda kitabınız əvvəlkindən də yaxşı olacaq. Mən bəzən özüm də tərcümə etdiyim üçün hər şeyi yaxşı bilirəm: bu, bir müqəddəsin səbrini tələb edən (çox vaxt az maaşlı) bir peşədir, çox vaxt son dərəcə çətin və bəzən sinirləri darmadağın edən olur, lakin tərcümə həm də böyük məmnunluq verə bilər. Və bu peşə və peşənin daşıyıcıları daha çox diqqətə layiqdir.

Budur, tərcüməçiyə hörmət: 12-ci epizodda: Dünyanın müxtəlif ölkələrindən 11 tərcüməçini sizə tanıtdıqdan sonra Azərbaycana, paytaxt Bakıya səfər edib sizi ədəbi tərcüməçi, müəllim, 6 dildən tərcümə edən Anar Rəhimovla baş-başa buraxıram.


“Trophy”ni Azərbaycan dilinə tərcümə edən Anar Rəhimov.

Kitab bu payızda “Alatoran” tərəfindən nəşr olunacaq!




1. Anar, salam. Ədəbi tərcüməçi kimi işləməyə necə başlamısınız?

- Salam Qaea, mən atamın da, anamın da ədəbiyyat və dil müəllimi olduğu bir ailədə böyümüşəm. Əvvəlcə Azərbaycan Dillər Universitetinin filologiya, İngilis ədəbiyyatı fakültəsini, daha sonra Oslo Universitetinin Skandinaviyaşünaslıq fakültəsini (əsas istiqamət - dillər və ədəbiyyatlar üzrə olmaqla) bitirmişəm. Deməliyəm ki, həmişə ədəbiyyatın içində olmuşam. İlk tərcümələrimi rus və ingilis dillərindən etmişəm, lakin onlar heç vaxt çap olunmayıb. Hələ tələbə ikən sadəcə özüm üçün edirdim onları. İlk bədii tərcümə təcrübəm görkəmli norveçli yazıçı Dag Solstadın “Həya və dəyər” əsəri oldu. Osloda universitet illərində ədəbiyyat müəllimimiz Erik hamımıza onu sevdirdi, elə alındı ki, artıq tələbəlik illərimdən məndə bu yazıçıya pərəstiş yarandı. Odur ki, mən bu möhtəşəm əsəri oxucularımıza çatdırmaq arzusuna düşdüm. 2016-cı ildə biz Oslo Universitetində Norveç müəllimi kimi seminarlarda idik və təşkilatçılar bizi başqa elm mərkəzləri ilə bərabər NORLA (Xaricdə Norveç Ədəbiyyatına dəstək) ofislərinə baş çəkməyə apardılar. Orada Toril və Dina adlı iki gözəl, işinə vurğun qadınla tanış oldum. Onların dəstəyi və NORLA-nın proqramının böyük motivasiyası ilə peşəkar səviyyədə bədii tərcümə ilə məşğul olmağa qərar verdim. O gündən deyə bilərəm ki, bədii tərcümə həyatımın ayrılmaz hissəsinə çevrildi.



2. Əsərlərini tərcümə etdiyiniz müəlliflərlə sıx əməkdaşlıq edirsiniz, ya yox? Edirsinizsə, niyə? Sizcə bunun nə kimi üstünlükləri vardır?

- Hmm… Necə deyim? Bəzən birlikdə işləyirəm, bəzən yox. Birgə işləməyi daha çox istərdim, amma bəzi müəlliflər var ki, sorğularıma cavab vermir və ya çox gec cavab verir. Amma eyni zamanda işləyərkən bu və ya digər sözü, ifadəni aydınlaşdırmağa çalışırsan; bu proses mətnlərin keyfiyyətinin yüksəlməsi baxımından yalnız müsbətdir. Misal üçün nəzərə alsaq ki, mən əsərləri Skandinaviya dillərindən, Belçika, Hollandiya dillərindən Azərbaycan dilinə tərcümə edirəm, həqiqətən də semantika, sintaksis və ya sosial-məişət ifadələri baxımından çətinliklər var. Bütün bunları yalnız müəlliflə məsləhətləşmə ilə keyfiyyətli tərcümə etmək olar.
Üstünlüyü ondan ibarətdir ki, siz daha çox məlumatı birinci əldən əldə edə biləsiniz, lakin çatışmazlığı da odur ki, bu zaman müəllifin göstərişləri, şərhləri, məsləhətləri sizin öz azadlığınızı, tərcüməçi kimi yaradıcılığınızı məhdudlaşdıra bilər.


3. Anar, mənim üçün tərcümə kitabı daxildən oxumaq hissidir, bu zaman sən müəllifin beyninin içini görürsən və bununla da mətnə ​​analitik baxmağa çalışırsan. Kitabı tərcümə edə-edə, yenə də ondan həzz ala bilərsinizmi? Tərcümə oxumaq tərzinizi, vərdişinizi dəyişirmi?

- Son vaxtlar bu haqda çox düşünürəm. Kitabın tərcüməsi oxuma tərzinizi mütləq dəyişə bilər. Mən tərcümə edərkən daha çox dilin nüanslarına, cümlə quruluşuna və sözlərin arxasında duran mədəni, sosial kontekstə diqqət yetirirəm. Düzdür, bu, mətnin daha dərindən başa düşülməsinə səbəb ola bilər, lakin bu həm də bütövlükdə hekayədən həzz almağı çətinləşdirə bilər, çünki əsas diqqətinizi tərcümənin mexanikasına, taktikasına yönəldirsiniz. Belə deyim də, kitabı tərcümə etmək, ən azından mənim üçün heç də rahat oxu prosesi deyil. Bu daha çox zövq aldığım bir işdir, amma oxu prosesi deyil. Düşünürəm ki, tərcümə edərkən adam daha çox struktura, çətinliklərə, aktuallığa diqqət yetirir, nəinki adi oxucu kimi mətndən həzz almağa çalışır.


4. Adətən hansı janrda kitabları tərcümə edirsiniz? Hansı müəllifləri tərcümə etməyi daha çox xoşlayırsınız? Bəs mənim kitabım haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Əslində mən hər janrda kitabları tərcümə edirəm və deyə bilərəm ki, onlardan eyni dərəcədə zövq alıram. Mən tərcüməçi kimi bir şeyi qeyd edim, bilirsiniz ki, bizim hər dəfə tərcümə etmək üçün kitab seçmək azadlığımız yoxdur. Onları bizim üçün seçmək daha çox nəşriyyatlardan asılıdır. Amma seçim şansım olsa, insan təbiəti, insan psixologiyası, onun seçimləri ilə - qısaca deyim - real insanlar haqqında - gündəlik həyatımda hiss etdiyim, toxunduğum, görə biləcəyim kitablara üstünlük verirəm. Məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi haqqında kitabları tərcümə etmək məni sarsıdır və mən o hekayələri daha çox bəyəndiyimi hiss edirəm. Nəhayət, mən daha çox avtofikşn deyilən avtobioqrafik əsərlərdən zövq alıram. Kitabınıza gəldikdə deməliyəm ki, mövzu mənim üçün yeni olsa da diqqətimi çəkmişdi. Mənim üçün ilk bir neçə fəsil mətnə ​​münasibətimin necə olacağı anlamında tamamilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belçika ədəbiyyatından Feliks Timmermans, Hendrik Consciense və Annelies Verbekedən sonra sizin kitab mənim üçün olduqca həyəcanverici, yeni bir təcrübə oldu. Onun hər səhifəsindən həzz aldım və bu həzz, maraq bu gərgin (dil baxımından) mətnlə işləmə prosesini mənim üçün asanlaşdırdı.


5. “Qənimət” kitabını tərcümə edərkən nəyi bəyəndiniz və sizi nə narahat etdi?

- Kitabın mərkəzində insan təbiəti, insan zehninin dayanması çox xoşuma gəldi və tərcümə edərkən qəhrəmanınızın daxili baxışını, hisslərini çatdırmaq üçün sözlərlə, ifadələrlə, misallarla oynamağınızı çox bəyəndim. Mətni artıq fəsillərlə yükləməməyiniz də müsbət məqamlardandır. Çox dəqiq və qısa!
Məni narahat edən şey… Hmm, məncə, bəzi hallarda dil nüansları, bəzi ifadələr və mədəni istinadlarla həqiqətən mübarizə aparmalı oldum, bəzən bəzi ifadələrin birbaşa ekvivalentlərini tapmaq mənə demək olar ki, bir saata başa gəldi. Hədəf dildə - Azərbaycan dilində müəyyən anlayışlar ümumiyyətlə mövcud deyildi. Bu səbəbdən bəzi fəsillərdə, xüsusən də yumor, sarkazm və ya rəsmi dildən istifadə etdiyiniz zaman orijinal ton və üslubu saxlamaq mənim üçün böyük problem idi. Və ya Afrikanın fauna və flora təsviri zamanı çəkdiyim çətinlikləri deyə bilərəm.


6. Belə deyim, hansı keçidi, abzası tərcümə edərkən söyüş söydünüz?

- Düşünürəm ki, yuxarıda bu suala cavab verdim. Mən konkret bir abzası qeyd edə biləcəyimi düşünmürəm. Amma bir parçanı mütləq qeyd etməliyəmsə, 5-ci fəsildə bəzi yerləri deyə bilərəm. Bilmirəm niyə, bu fəslin tərcüməsi məni kifayət qədər tərlətdi.


7. Bədii tərcümələriniz zamanı hansı çətin seçimlərlə qarşılaşırsınız və onları necə həll edirsiniz? Sizin üçün ritm və rəng, yoxsa dəqiqlik və məna üstünlük təşkil edir?

- Skandinaviya dillərindən, bəzən də ingiliscədən Azərbaycan dilinə tərcümə edirəm. Dillər və mədəniyyətlər arasındakı ümumi fərq və bəzən kontekstin spesifik təbiəti mənim üçün çağırış ola bilər. Bəzi sosial mənşəli sözlərin, bəzi termin və ya anlayışların Azərbaycan dilində birbaşa qarşılığı olmaya bilər. Bu cür problemlərlə qarşılaşdığım zaman onların mənasını hədəf dildə dəqiq çatdırmaq üçün araşdırmaq və anlamaq üçün əlavə vaxt sərf etməliyəm. Mən adətən ehtiyac olanda müəlliflərlə əlaqə saxlayıram və ya Azərbaycan Dillər Universitetində birgə işlədiyim həmkarlarımın məsləhətinə ehtiyac duyuram. Düzünü desəm, elə hallar olur ki, azərbaycan dilində dəqiq məna yoxdur, onda mən başqa yollar tapıram. Mən sadəcə belə yanaşmanın mədəni və etik baxımdan uyğun və yararlı olduğuna əminəm. Bəli, ritm və rəng və dəqiqlik tamamilə vacibdir. Düşünürəm ki, burda həlledici nüans düzgün balansı tapmaqdır. Əsas və vacib məqsədlərimdən biri mətni üslub baxımından düzgün tərcümə etmək və onun Azərbaycan dilində təbii şəkildə səslənməsini, axıcılığını təmin etməkdir. Ona görə də mənim üçün həm kitab, həm də müəllif haqqında məlumat toplamaq böyük əhəmiyyət kəsb edir iş prosesimdə.


8. Anar, işinizdə hansı tapıntı ilə xüsusilə fəxr etdiniz? Qaçılmaz itki ilə bəs harada qarşılaşdınız? Həmin vaxt necə həll etdiniz? Tərcümə etdiyiniz ən gözəl ədəbi nümunə hansıdır və nəyi heç vaxt tərcümə etmək istəməzdiniz? Bir az bundan danışın.


- Bir neçə mətn var ki, onları ürəyimə çox yaxın hiss edirəm. Mövzulara, janrlara və üsluba görə mən onları başqalarından daha çox sevirəm. “Qənimət” şübhəsiz ki, onlardan biridir. Sevərək tərcümə etdiyim kitabların içində Danimarkalı yazıçı Tove Ditlevsenin “Kopenhagen trilogiyası” kitabını deyə bilərəm. Feliks Timmermansın “Palliter” və Knut Hamsunun “Aclıq” əsərlərinin də adını mütləq çəkməliyəm. Amma düzünü desəm, heç vaxt tərcümə etməyəcəyimi iddia edəcəyim mətn və ya müəllif yoxdur. Hər janrda mən cəlbedici, təsirli, maraqlı bir şey tapıram. Konkret olaraq heç birini ayıra bilmərəm ki, yox, bunu heç vaxt tərcümə etmərəm.


9. İndiyə kimi tərcümə etdiyiniz ən gözəl cümlə hansıdır?

- Qorxaqlar ümidsiz olur, axmaqlar isə yalnış ümidə sahib olur. (Lars Svendsen - Håpets filosofi)


10. Tərcümə edərkən cari dilin həssaslıqlarını, xüsusi nüanslarını nə dərəcədə nəzərə alırsınız? Bu, sizdə açıq şəkildə tələb olunurmu? Sizcə, Azərbaycanlı oxucular həssasdır?

- Düşünürəm ki, bədii tərcüməçilər tərcümə edərkən mütləq cari dil həssaslıqlarını nəzərə almalıdırlar. Dil həmişə dəyişir. Dəyişərkən isə sosial dəyərləri və normaları da özündə əks etdirir. Tərcüməçi bunu nəzərə alaraq tərcümə edərsə, sözsüz ki, mətn hədəf dilə uyğun və hörmətli olacaqdır. Ancaq bunu xüsusilə yeni başlayan tərcüməçilər üçün açıq-aydın tələb kimi qoymağın yaxşı fikir olduğunu düşünmürəm. Bu və ya digər həssaslıqlardan xəbərdar olmaq peşəkar standart kimi qəbul edilə bilər. Gender inkluzivliyi, mədəni nüanslar kimi məsələlər bəzən naşirlər üçün tamamilə vacibdir. Məsələn, son üç ildə işlədiyim hazırkı naşirim məndən köhnəlmiş və ya təhqiredici terminlərdən, açıq-aşkar vulqarlıqdan və s. çəkinməyi xahiş edir. Bilmirəm… Bu mürəkkəb sualdır və “bəli” və ya “yox” cavabı yoxdur. Dəqiq bir şey deyə bilmirəm…
Yaxşı, onda kimi yaxşı tərcüməçi adlandırmaq olar? Kim ki tərcümədə tarazlıq tapır, orijinal mətnə ​​sədaqətlidir, həmin tərcüməçiləri? Və bunu etmək nə dərəcə vacibdir? Konkret dilin hazırkı vəziyyətindən yaxşı xəbərdar olmanız vacibdirmi bu işdə? Tərcümə etdiyiniz dil bu gün oxucularla rezonans doğurmalıdır. Xüsusən daha çox instagram facebook, tiktok və s.-dən təsirlənən oxucularla.



11. Tərcümə hobbidir və ilham məsələsidir, yoxsa peşədir və deməli, peşəkarlıq tələb edən sənətdir?

- Düşünürəm ki, tərcümə mütləq hər ikisi kimi görünə bilər. Zənnimcə, onu sənət adlandırmaq olar, ona görə ki, bu işdə yaradıcılıq tələb olunur, dili dərk etmək, dilin nüanslarını təhlil etmək lazımdır. Amma bu həm də açıq-aşkar peşədir. Çünki bu, bacarıq, təcrübə, xüsusi keyfiyyət tələb edir, Özündə bir neçə nüansı ehtiva edir. İnanıram ki, ikinci cavabı seçməyə meyilli oldum. Xüsusilə ona görə ki, bədii tərcümə zamanı müəyyən mətni və mədəni nüansları başa düşmək tamamilə vacibdir. Qısaca, tərcüməçilər həm dilləri, həm də mədəniyyətləri dərindən başa düşməlidirlər.


12. Anar, siz niyə ədəbi tərcüməçi oldunuz? Yaxşı ədəbi tərcüməçinin xüsusiyyətləri hansılardır sizə görə?

- Hər şeydən öncə ona görə ki, mən həmişə kitabların əhatəsində olmuşam. Mən Galsworthy, Charles Dickens, Lewis Carrol və s.dən tələbə vaxtı bəzi ədəbi tərcümələr etmişdim. Amma müxtəlif mətnləri tərcümə etsəm də, heç vaxt peşəkar, günümün əsas hissəsini işimə həsr etdiyim ədəbi tərcüməçi ola biləcəyimi düşünməmişəm. Əsas ona görə ki, əvvəl məndə iş intizamı deyilən şey yox idi. Mən özümü intizamlı insan hesab etmirəm. Ədəbi tərcüməçi kimi işləməyimin səbəbi Norlada işləyən iki gözəl norveçli qadındır. 10 il əvvəl biz onların ofisinə baş çəkdiyimiz zaman onlarla söhbət o qədər ilhamverici oldu ki, evə qayıdandan bir müddət sonra mən tərcüməçi kimi fəaliyyətə başladım Bu gün də bu müsahibədə bu iki qadının adını çəkib tərcüməçi kariyerama görə onlara təşəkkür edirəm. Dina və Toril, çox sağolun! Onları unutmaram.
Tərcüməçinin yaxşı keyfiyyətlərinə gəlincə, ilk növbədə sədaqət hissi gəlir. Siz həmişə orijinal mətnə ​​sadiq qalmalısınız - istər üslub, istər format, istər ruh baxımından. Müstəqil olaraq bir şey icad etmək və ya yaratmaq hüququnuz yoxdur mənbə mətnlə bağlı. Bu məqamda düşünürəm ki, intizamlı olmaq, dünya ədəbiyyatını yaxşı bilmək mütləq lazımdır. Nəhayət, tərcümədə olan kitabla bağlı ozümüzdə olan bütün müsbət və mənfi hissləri, öncə görmələri bir kənara qoymalıyıq. Bu, tərcümənin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə bilər.



13.Tərcüməni təsvir etmək üçün istifadə etmək istədiyiniz metafora və ya ifadəniz varmı?

- “Tərcümə itirir” ifadəsini daha çox bəyənirəm, çünki bu, bədii tərcümə prosesində bəzi mənaların, emosiyaların və ya mədəni istinadların necə itirildiyini, diqqətdən kənarda qaldığını və ya yanlış təfsir edildiyini, təhrif edildiyini çox yaxşı ifadə edir.



14. Anar, bir sual da verəcəm, amma cavab verməyə məcbur deyilsiniz. Siz nə vaxt / harada / necə tərcümə edirsiniz? (Cavab verməyə borclu deyilsiniz, bir daha təkrar edirəm. Sadəcə olaraq iş yerləri, vərdişlər, iş ritmləri və s. ilə çox maraqlanıram.)

- Problem yoxdur. Mən səhər tezdən işləməyə üstünlük verirəm, o 2-3 saat var ha, uşaqlar yatanda, evdə ölü sükutun hökm sürdüyü vaxtlarda. Bu saatlarda çox təravətli oluram, beynim açıq olur. Diqqəti yayındıran şeylər minimum dərəcədəolmalıdır mənə görə, sonra, fasilələrlə işləmək, işlərkən azad, sərbəst mühitin olması da çox vacibdir. Səhər tezdən, çox vaxt da balkonda tərcümə edərkən xarici dünyanı görməliyəm. Mən tərcümə edərkən günəş, ağaclar, hərəkət edən avtomobillər və ya insanlar mənim üçün ilham mənbəyidir. Bu, tamamilə həlledici faktordur. Mən heç vaxt qapalı ofis sahələrində və ya yeraltı yerlərdə işləməkdən həzz almamışam. Elə yerlərdə sadəcə olaraq, düşünə və təhlil edə bilmirəm. Musiqi yox, musiqi xoşlamıram işləyəndə, bu diqqətimi yayındırır... Yay vaxtı mən əsasən yaxınlıqdakı böyük parkda işləyirəm. Səhərlər tam səssizlik olur və diqqətimi heç nə yayındırmır həmin parkda.

15. Özün haqqında kiçik məlumat da versən yaxşı olar.

- Mən,1984-cü ildə Bakıda, Azərbaycanda kitabxanada anadan olmuşam, çünki qəfil doğulmuşam. Anam və atam ingilis ədəbiyyatı professoru idilər. Uşaqlıqdan məni yalnız kitablar əhatə edirdi və maraqlandırırdı. Əvvəlcə, Azərbaycan Dillər Universitetini, sonra Oslo Universitetini bitirmişəm. Dillərə və ədəbiyyata diqqət yetirməklə. Hazırda Azərbaycan Dillər Universitetində işləyirəm və Norveç dili və ədəbiyyatından dərs deyirəm. Amma daha çox bədii tərcümələrimlə məşğul oluram. Norveç, Danimarka, İsveç, Flaman və Holland dillərindən ədəbiyyat tərcümə edirəm. Mən bədii tərcümə etməyi sevirəm, çox sevirəm, bu iş son on ildə həyatımın ən mühüm və ayrılmaz hissəsi olub. Mən bu prosesdən həzz alıram, çünki bu iş mənə yeni mədəniyyətləri, şəhərləri, həyat tərzini, cəmiyyətləri tanımaq, müxtəlif ölkələrdən keyfiyyətli ədəbiyyatların ilk oxucusu olmaq fürsəti verir. Və eyni zamanda yaşamaq üçün pul qazanıram, özümün və ailəmin yaşayışını təmin edirəm.

Belə…Mənə müsahibə təklifi göndərdiyiniz üçün təşəkkür edirəm, Qaea!

Mən də təşəkkür edirəm, Anar!

Guido Gezelle - Mandel dərəsi

Dahi Flamand şairi Quido Gezelle (1830-1899) Belçikanın Brügge şəhərində doğulmuşdur. Yaradıcılığı və əsrarəngiz lirik poeziyası ilə XIX əsr Avropa şeir dünyasına adını qızıl hərflərlə yazdırmış Gezelle eyni zamanda Flamand ədəbiyyatında avanqard stildə yazan şairləin atası hesab edilir. Onun bənzərsiz şerləri gec də olsa Niderlandda da tanınmış və qəbul edilmişdir. Orada onu İngilis müasiri (1844-1889) Gerard Manley Hopkinslə eyni sıraya qoyublar. Öz eksperimental şeirləri, cəmiyyəti narahat edən seksual məsələr barədə qeydləri, lirikasi ilə bənzərsiz səs ustası olan Gezelle Avropanın bir çox dilinə tərcümə edilib və bu gün də sevə-sevə oxunur. Şairi Belçikada, Niderlandda son dərəcə sevdirən səbəblərdən biri də çəkinmədən dialektlərdən olduqca çox istifadə etməsidir. Misal üçün Sleeping Buds (Yatan Tumurcuq) adlı şeirində şair başdan- başa təbiət hadisəsini Belçikanın şimal dialekti ilə təsvir etmişdir. 

Dialektdən istifadə, kəndlilərin çox sevdiyi söz və ifadələri geniş şəkildə tətbiq etməsi onun tərcümə olunmasını son dərəcə qəlizləşdirmiş, ölümündən sonra uzun müddət onun yaradıcılığına tərcümə üçün müraciət edilməmişdir. Əsas peşəsi keşiş olan Quido Gezellenin əsərlərində digər tərəfdən dinin aşkar təsiri, məcburiyyətlər, dini mərasimlərin və ya qadağaların təsiri çox da hiss olunmur. Əksinə güclü ironiya, epitetlər və bənzətmələrdə Qezelle çox zaman həmkarlarının ciddi narazılığına səbəb olmuşdur. Gezellenin xarici dil bilikləri yalnız İngilis dili ilə məhdudlaşmayıb, o eyni zamanda Fransız, İtaliyan və İspan dillərində də sərbəst danışırmış. Bununla belə onun üçün əsas dominant xarici dil hər zaman ingilis dili olaraq qalmışdır. Bu isə ona doğma şəhər Brüggedə ingilis icması ilə rahat və effektiv əlaqə qurmağa yardım etmişdir. Bu əlaqələr, eyni zamanda İngilitərəyə bir neçə işgüzar səfəri onun Con Keblenin, Katolik intibah dövrünün digər tanınmış şairlərinin işləri ilə tanış olmasına zəmin yaratmışdır. Gezellenin hər zövqə uyğun şeirləri var: Bəzi şeirlərində onun kosmopolit, poliqlot, panteist yönləri, bəzilərində isə onun konservativ Katolik yönləri daha qabarıq nəzərə çarpır. Hansının gələcək nəsillərə ötürüləcəyinə isə zaman qərar verəcək...

Çiçəklər sevimli, çiçəklər əziz, 

Döyünsün balaca ürəkləriniz, 

Sübh tezdən səhəri salamlarkən siz; 

Parlasın misralarım. 

Elə ki, gəldi günəşli yay, 

Dil-boğaza qoymayan çay, 

Məni də özününkü say, 

Dillən misralarımda.

Bülbül, axşam sənin səsin, 

Dərədə koldan yüksəlsin, 

Şairdən bir nağıl gəlsin, 

De gəlsin misra-misra. 

Göldə sularla oynaşan, 

Söyüdlərlə pıçıldaşan, 

Qocaman meşəni coşduran - 

Küləklər, qoşulun misralarıma. 

Ey şimşək, ildırım, bəri gəl, bura, 

Göylərdə nağara təki gurulda, 

Məni bircə anlıq döndər axmağa, 

Əks-səda ver misralarımda. 

Çay, çiçək, cəh-cəh vuran quş, 

Külək, şimşək, görmüş, duymuş, 

Köksümdəki ürək necə vururmuş, 

Allahı zikr edərkən misralarımda!

Gülseren Budayıcıoğlu – Hayata Dön

       Yaşadığımız bu çətin günlərdə insana təsəlli olan ən gözəl vasitə kitabdır. Və bu gün bir dəyərli əsər daha bitdi...Bu dəfə psixologiya sahəsindən seçim edərək son illərdə xeyli məşhurlaşan yazar Gülseren Budayıcıoğluna müraciət etdim. Kitabları sayəsində televiziya kanallarını bəzəyən serialların ard-arda çəkilməsinin də bu seçimimdə rolu böyükdür. Hal-hazırda ən çox izlənilən serial “Kırmızı Oda”nın təsirinə düşərək oxumaq üçün ilk seçdiyim kitabı “Hayata Dön” oldu. Kitabı oxuduqca “Niyə daha çox bu müəllifin kitablarına ssenarilər yazılır?” sualı beynimdə cavabını tapdı. Cümlələr o qədər canlı, hadisələr o qədər təfərrüatı ilə yazılıb ki, oxuyan hər kəs artıq təxəyyülündə obrazlarını müəyyən edib film çəkməyə başlayır.

       Gülseren Budayıcıoğlu yazıçılıqdan daha çox veriliş aparıcısı və usta psixiatr kimi tanınır Türkiyədə. 2004-cü ildən etibarən öz işi ilə əlaqəli kitablar yazmağa başlayan müəllif tezliklə geniş oxucu kütləsi qazanır. Son illər daha çox yazıçı kimi sevilir desəm yanılmaram. 5 kitaba sahib yazıçının üçüncü kitabı olan “Hayata Dön” onun hekayə şəklindən uzaqlaşaraq bir mövzu ərtafında yazdığı psixoloji romandır. Kitabda hadisələr Gülseren xanımın öz dilindən verilir. Öz həyatından hissələr də qataraq daha çox gündəlik iş rejimi, ehtiyacı olan hər kəsə qucaq açdığı Madalyon psixoloji mərkəzi və müalicə etdiyi xəstələrini qələmə alır. Sevgiyi, ailədəki hüzuru, acını, qorxunu, ümidsizliyi və s. duyğuları öz xəstələrindən dinlədikcə həyatında cərəyan edənlər də bir-bir canlanır təsəvvüründə. Sadəcə bir həkim kimi vəzifəsini yerinə yetirib evinə yollanmır, onların həyatını, duyğularını özünkülər ilə müqayisə edir, həyatına qatır hər bir xəstəsini, laqeydliyin hiss olunmadığı möhkəm bağ onu daha çox sevdirir yanına gələn hər kəsə. Fərqli xarakterlərə uyğun münasibət göstərən psixiatr uşaqla uşaq, böyüklə böyük olur. Xoş münasibət, gülər üz və səbr onun vəzifə düsturunun əsas komponentləridir.

        “Hayata Dön” obrazlarla zəngin əsər olsa da, Ala adlı güclü qadın qəhrəmanımız ön plana çəkilib. Uşaqlıqdan ancaq sevgisizlik içində diqqət edilmədən böyüyən Alanın acı taleyi insana yaşadığı əhəmiyyətsiz problemlər qarşısında üzüntü yaşadığı üçün vicdan əzabı verir. Gerçəkdən də kiçik olarkən əhatələndiyimiz insanlar və mühit indiki mən’imizi formalaşdıran əsas amildir. Səhifələri çevirdikcə insan yaşadığı hər günə şükr edir. Kitab insana başqalarının dərdlərinə laqeyd yanaşmamağı, sadəcə xarici görünüşlə mühakimənin yanlışlığını öyrətməklə yanaşı, bir sıra psixoloji vəziyyətlərin izahını verərək elmi cəhətdən də oxucunu məlumatlandırır. Həmçinin, kitabda o qədər fərqli mövzulara, hekayələrə yer verilib və psixoloji izahı irəli sürülüb ki, heyran qalmamaq əldə deyil. Sırf mərkəz və xəstələr ətrafında cərəyan edən hadisələrə fərqli hekayələr əlavə etdikcə romana xüsusi rəng qatır yazar. Oxucunu sıxmadan onu rəngarəng bir dünyaya qonaq aparıb eyni zamanda da məlumat bolluğu ilə qidalandırır. Bəzi tarixi şəxsiyyətlər, onların həyatındakı dönüş nöqtələri, həlledici addımlar atarkən sahib olduqları psixoloji vəziyyətlərdən söz salaraq bir çox məsələyə aydınlıq gətirir. Bu əsərlə həm mütaliə edir, həm də oxuduqca ətrafımızdakı insanları psixoloji durumlarına əsasən daha yaxşı tanımağı öyrənirik.
        Bir sözlə, 400 səhifə insanı sıxmadan tez bir zamanda sona çatır. Sonda geriyə təsirindən asanlıqla çıxa bilməyəcəyimiz həyat hekayələri və bəlkə də haqqında xeyli düşünsək də izahını tapa bilmədiyimiz bir çox məsələlərin həll yolu qalır. Mən Gülseren Budayıcıoğlunu bu kitabla tanıdım və qəlbimdə öz yerini elə ilk andaca aldı. İndi növbədə daha 4 kitabı məni gözləyir. Görək onlar da sevə-sevə 5 bal verdiyim “Hayata Dön” kimi böyük təsir gücünə malikdirmi?

Daniel Keyes - Algernon’a Çiçekler

       2020-nin daha bir kitabı bu gün bitdi. Bu dəfə kitab seçimim uzun zamandır oxumaq istədiyim Daniel Keyes imzası daşıyan “Algernon’a Çiçekler” oldu. Kitabla bağlı heç bir şey bilmədən oxumağa başladım, bu da daha sehrli etdi mənim üçün romanı. Həm yazarla, həm də elmi-fantaksika ilə ilk tanışlıq da demək olar bu dəfəki seçimimə.
      Daniel Keyesə böyük şöhrət qazandıran 27 dilə tərcümə olunan bu şahəsər ilk dəfə 1959-cu ildə jurnalda öz əksini tapsa da, genişləndirilmiş şəkildə 1966-cı ildə oxucuların ixtiyarına verilib. Kitabda həm elmi, həm fantastik izlər ön planda olsa da, psixoloji məqamlar, mənəvi duyğular romanı daha möhtəşəm edir.     

     “Algernon’a Çiçekler” zehni geriliyi olan bir gəncin əməliyyatla ağıllı edilməsindən bəhs edir. İlk başda hər şey əla görünür: hər iki tərəf əməliyyat üçün müəyyən marağa sahibdir. Həkim Nemur və Strauss öz elmi nəzəriyyələrini tamamlamaq, tibbə yenilik gətirmək və ən əsası adlarını tarixə yazmaq üçün bu əməliyyatı təklif edir. Charlie Gordon isə uşaqlıqdan əziyyət çəkdiyi, onu digər uşaqlardan fərqləndirən, ailəsində hər zaman soyuq münasibət hiss etməsinə səbəb olan bu “əskiklik”dən qurtulmaq üçün məmnuniyyətlə təklifi qəbul edir. Onlar üçün təhlükəni, qorxunu azaldan əsas səbəb isə bu əməliyyatın Algernon adlı bir siçanda sınaqdan keçirilmiş olması və uğurla nəticələnməsidir. Charlie aşağı İQ ilə doğulsa belə onu hər kəsdən fərqləndirən sevgi və mərhəmət hissinin dəyərini anlamır. Sadəcə ağıllı olmaq, çoxlu dost qazanmaq, anasının fəxr edəcəyi bir övlad olmaq arzusu onu cavan yaşlarında belə rahat buraxmır. Və istədiyi əməliyyat sayəsində gerçəkləşir... Həqiqətən gerçəkləşən Charlie Gordonun arzusudurmu görəsən?

        Həkimlərin tapşırığı ilə həm elmi işə kömək məqsədilə, həm də gələcəkdə əməliyyata razılıq verən hər kəsin tanış olması üçün Charlie yaşadığı hər günü, hər hadisəni kağıza köçürməyə başlayır. Kitabın gündəlik məruzələr şəklində olması onu daha anlaşıqlı edir, yazılar vasitəsilə Charliedə gedən dəyişiklikləri aydın sezir oxucu. Kitabın ən təsirli hissələri əməliyyatdan sonra dahiyə çevrilən qəhrəmanımızın özünü axtarması ilə başlayır. Artıq adi insanlar kimidir, hətta daha da üstün. Keçmişdəki hər şeyi ən incə detallarına qədər xatırlayır. Beynində dolaşan suallara onu incidən təcrübələri xatırlayaraq cavab tapır. Amma yenə də tapacağını zənn etdiyi xoşbəxtliyi əldə edə bilmir. Əvvəlki Charlie ilə indiki dahi Charlie arasında sıxılıb qalır. 2 fərqli dünya yaşayan ancaq hansına aid olduğunu bilməyən bir ruha sahibdir indi. Heç də hər şey ağıllı olmaqla düzəlmirmiş, insanlar o qədər qəddardır ki, onlardan istər mənfi, istərsə də müsbət anlamda bir az fərqləndinmi səni tənha qoymağa tələsirlər. Charlie keçmişi ilə müharibəyə davam edərkən bir tərəfdən də bir dahi olaraq mərkəzində olduğu bu nəzəriyyəni araşdırır və yeni məlumatlar əldə etdikcə heç də uğurlu bir əməliyyat olmadığını özü üçün kəşf edir. Bu anda Algernonda baş verən geriləmə də onun araşdırmasında düzgün istiqamət aldığını göstərir.

       Kitabdakı psixoloji məqamları çox sevərək oxudum. Daniel Keyesin psixologiya üzrə təhsilinin bu möhtəşəm əsərin yaranmasında rolu danılmazdır. Keçmiş və indiki Charlie arasındakı müqayisələr, bir qadına olan sevgi ilə maraq arasındakı kəskin fərqlər, minnətdarlıqla peşmanlıq duyğusu arasındakı kəskin uçurum... Çox şey öyrəndim bu kitabdan. Hər sətri bir dərs mahiyyətində olan bölümlər kitabı daha oxunaqlı, daha unudulmaz edir. Baş qəhrəmanımızın timsalında iki dünya arasında qalmış bədənin, iki beyin arasında itib qalmış ruhun təsviri mənə yazıçını xüsusilə sevdirdi.
         Kitab zehni geriliyi olan gəncin səsindəki sevgi ifadə edən ton, gözlərindəki ümid və mərhəmət dolu parlaqlıq və qəlbindəki saflıq ilə ömrünü elmə sərf etmiş, hər kəsin qibtə etdiyi uğurlara imza atmış professorlardan daha yüksəkdə olduğunu göstərir. Charlie bunu həkimlərin üzünə vurduqda, onların elmi araşdırmasındakı səhvləri faktlarla isbat etdikdə, ona Algernondan fərqli münasibət göstərməyən Doktor Nemur və Strauss bir həyatla necə oynadıqlarını anlayırlar. Kitabda ən təsirli səhnələrdən biri Charlieni keçmişindən təqib edən acı xatirələrin əsas qəhrəmanları olan valideynləri və bacısı ilə yenidən qarşılaşma anıdır. İllərlə xəyalını qurduğu, anasına artıq onunla fəxr edə biləcəyi bir övlad olduğunu göstərmək üçün qarşısına çıxdığı zaman heç nəyin əvvəlki kimi olmadığını anlayır. Kitab sonlara yaxın göz yaşlarıma hakim ola bilmədiyim səhnələrlə zəngin idi. Hələ sonluq... Yazıla biləcək ən möhtəşəm sonluq idi. Həyatda sadəcə insana 7-8 ay müddətinə verilən bir şans... Bu müddətə insan nələri sığdıra bilər? Bir ömür həsrətini çəkdiyi hər şeyə 7 ayda nail ola bilərmi? Ən təsirlisi isə insanın bu şansın tezliklə bitəcəyinin fərqində olaraq nə isə etməyə çalışmasıdır. Nəticə isə məlumdur. Nə qədər qorxunc görünsə də, sonluq qaçınılmazdır. Həm Algernon, həm də Charlie üçün... Hər şey bitdiyində isə geriyə qazanılan tək dost Algernon və xatirələri qalır...

        “Algernon’a Çiçekler” həvəslə oxuduğum, məndən asanlıqla 5 bal alan və ən sevdiklərim arasına daxil olan kitablardan oldu. Sonda xatirə kimi sizin üçün seçdiyim sətirlər:

• - “Korkuyorum. Hayattan ve ya ölümden değil, ve ya hiçlikten değil, hiç var olmamışım gibi o ışığı harcamış olmaktan korkuyorum."

• - Eskisini yıkmadan bir arsanın üzerine yeni bir bina dikemezsin və o eski Charlie de bir türlü yıkılmıyor.

• - Geçirdiğim ameliyat onun üstünü bir eğitim ve kültür tabakası ilə örtmüşdü, ama duygusal olarak o hala oradaydı – beni seyrediyor ve bekliyordu.

• - Ama şimdi biliyorum ki, hepinizin atladığı bir şey var: Sevgi ve şefkat eli değmeyen zeka ve eğitim beş para etmez.

Eski Sevgili

        Bu günlərdə izlədiyim filmlərdən biri 2017-ci il istehsalı “Eski Sevgili” oldu. Baş rollarda Bade İşcil və Tolgahan Sayışmanı gördüyümüz bu romantik komediyanın rejissoru isə Emir Xəlilzadədir. 3 ildir çəkilməsinə baxmayaraq filmə təsadüfən internetdə gəzinərkən rast gəldim. Həm rəngarəng sevgilililər günü filmlərini sevən biri olduğum üçün, həm də Bade İşcili ilk dəfə bir filmdə izləmək şansım olacağı üçün dərhal siyahıma əlavə etdim. Əslində filmi çox bəyənəcəyimi düşünsəm və maraqla izləməyə başlasam da bir müddət sonra sıxıldığımı hiss etdim. Sonrasını isə sadəcə haqqında yazmaq, müəyyən fikir sahibi olmaq məqsədilə izlədim.

“Eski Sevgili” adından da göründüyü kimi gah küsüb, gah barışan nəhayət ayrılmağa qərar verən iki sevgilinin illər sonra qəribə təsadüflərlə qarşılaşması ilə başlayır. Hər iki tərəf özünə bir yol seçib və həyatına qaldığı yerdən davam edib. Ancaq qəlblərinin dərinliklərində gizlədiklərini sandıqları sevgi onları heç zaman tərk etməyib. Bunu ilk qarşılaşmada özlərinə etiraf edə bilməsələr də, xatirələr, şəkillər, deyilməyən sözlər onları təqib edir. Bir anda özləri də bilmədən bir macəranın içində olduqlarının fərqinə varırlar. Sonun onlar üçün yaxın olduğunu düşündükləri halda əslində sevginin daha qüvvətlə başlayacağı anın onları gözlədiyindən xəbərsizdirlər.

      Gələk film haqqında düşüncələrimə... İzləmədən öncə haqqında düşündüyüm bütün müsbət cəhətlər məhv oldu bu ssenarisi ilə... İzləyiciyə çatdırılmaq istənilən fikir maraqlı olsa da, bu fikri dəstəkləyən səhnələrin bəsit qalması sevginin bütün sehrini qaçırır. Romantika və komediya vəhdət təşkil edə bilmir filmdə. Bir səhnədə romantiklik ön planda olsa da, digərində gülməli, uyğun olmayan səhnələr, hətta macəra da nəzərə çarpır. Komediya cəhətdən isə istənilən heç nəyi qarşılamır. Bade İşcil və Tolgahan Sayışman belə uğurlu cütlük deyildi mənə görə. Filmə yamaq kimi görünən səhnələr, sevgi hekayəsindən kənarda qalan obrazlarla mövzu uzadılmağa çalışılsa da, istənilən nəticəni verməyib. Aktyorların çoxu özünü isbat etmiş şəxslər olduqları halda, bu filmdə həvəskar kimi görünürlər. 

       Sadəcə rəngarəngliyini və xoşbəxt sonluğunu bəyəndiyim "Eski Sevgili" məndən ancaq 2 bal ala bildi.

Ferenc Molnar – Pal Sokağı Çocukları

         2020-ci il mütaliəmin ən sevimlilərindən biri haqqında fikirlərimi paylaşım... Bu dəfəki kitab Macar ədəbiyyatı ilə ilk tanışlığıma vəsilə olan dünyaca məşhur hekayə Ferenc Molnardan “Pal Sokağı Çocukları“ oldu. Əslində uşaqların oxuması mütləq olan kitablar siyahısında ön sıralardan birini tutsa da bu maraqlı əsər mənə indi oxumaq qismət oldu. İlk səhifələrdən insanı özünə bağlama gücünə malik kitab oxucunu xatirələr dünyasına səyahətə çıxarır. Düşünmürəm ki, mütaliə zamanı öz uşaqlıq illərini, oyunlarını, parta arxasında keçən saatlarını xatırlamamış kimsə olar.

        Müəllif - Ferenc Molnar Macarıstanda şair, yazıçı, dramaturq, hətta jurnalist kimi tanınmış olsa da, ona dünya şöhrəti qazandıran “Pal Sokağı Çocukları“ əsəri olub. İlk nəşri 1906-cı ilə təsadüf edən kitab türk dilində müxtəlif illərdə bir çox nəşriyyatlar tərəfindən oxucuya təqdim olunmuşdur. Azərbaycanda isə 2011-ci ildə Ozan nəşriyyatından Ramil Səfərovun tərcüməsində işıq üzü görmüşdür.

       “Pal Sokağı Çocukları“ Budapeştin məşhur küçələrindən birində həyat sürən varlı və yoxsul uşaqların gündəlik yaşam tərzini, məktəb həyatını, oyunlarını, qayğılarını oxucuya elə təsirli sətirlərlə çatdırır ki, uzaq ölkədən bəhs etməsinə baxmayaraq insan özündə müəyyən oxşarlıqlar aşkar edir bu uşaqlarla tanış olarkən. Zahirən iki uşaq qrupunun – “Pak Sokağı Çocukları” və “Kırmızıgömlekliler” – mübarizəsi kimi görünsə də, bu kiçik səmtdə baş verən hər şey hal-hazırda dünyada aktuallığını itirməyən mübarizədir.

         Uşaqların dərsdə təsviri, tənəffüsü səbrsizliklə gözləməsi, kağızla mesajlaşması, kiçik qruplaşmalar – hər detal ilə doğma sətirlər idi mənim üçün. Xüsusilə yazıçının şagirdlərin məktəbdən çıxışını canlandırdığı “Sanki hepsi de özgürlüklerine kavuşan küçük tutsaklardı.” cümləsi məktəb illərimə geri qaytardı məni. Eləcə də onların evə gedərkən söhbətləri, sabahkı dərslərin müzakirəsi, oyun üçün xüsusi yer axtarışları və s. uşaqlıq xatirələrimizin bir parçası kimi öz əksini tapır kitabda.

          Hekayə eyni məhəlləni paylaşan uşaqların “Pal Sokağı çocukları”nın oyun oynamaq üçün odun yığınları olan bir tikilini özləri üçün meydança seçməsini və ona öz doğma vətənləri kimi bağlılığını qabarıq şəkildə oxucuya çatdırır. Əsas hadisələr onlardan həm yaşca böyük olan, həm də maddi imkanı daha yaxşı olan “Kırmızıgömlekliler”in özlərini daha “güclü və üstün” sayaraq bu saf uşaqların oyun meydançasına əl qoymaq planları ilə başlayır. İlk səhifələrdə əllərindən oyuncaqları alınan uşaqlar necə miskin, qorxaq, çəkingən görünürdülərsə, söhbət onların “vətən”ini zəbt etməyə gəldiyi zaman hər biri tarixi şəxsiyyətlərə bənzər döyüşçülərə, qorxmaz, igid əsgərlərə çevrildilər. Bu iki qrupun gizli planları, döyüş strategiyası, vəzifə bölgüsü sanki bir döyüş filmi izləyirmişəm kimi təsir oyatdı məndə oxuyarkən. Öz aralarında qruplaşan uşaqların eyni məqsəd uğrunda mübarizə zamanı necə tək yumruq olması, başçının qərarlarına tərəddüdsüz riayət etmələri, üzərilərinə düşən vəzifələri canla-başla yerinə yetirmələri yazıçının dərslik mahiyyətində bir bədii əsər yaratmaq bacarığından xəbər verir.

          Əsərdə diqqətimi çəkən məqamlardan biri uşaqların öz aralarında rütbələr təyin etməsi və “müharibə”yə hazırlaşarkən tam da reallığa uyğun döyüş planı hazırlaması oldu. Yazıçının bəhs etdiyi mövzuya bu qədər hakim olması məni heyran etmişdi. İnternetdə araşdırarkən Ferenc Molnarın müharibə illərində jurnalist kimi fəaliyyət göstərdiyi mənim üçün hər şeyi aydınlığa qovuşduran fakt oldu. Yazarın kitabın başlangıc və son bölümlərindəki müqayisələri könlümü oxşadı. Hər bir obraz bir dərs mahiyyəti daşıyırdı mənə görə. Öz dostlarına xəyanət edən, düşmən qrupda olduğu zaman dostlarının dəyərini anlayan Gereyb, casusa nifrət etdikləri halda, “hər kəsin ikinci bir şansa ehtiyacı vardır.” deyib dostluqlarını bir daha sınaqdan keçirən Bika, Nemeçek, Çonakoş, dostluqları bitsə belə yene də Gereybi valideyni qarşısında pis vəziyyətdə qoymayan Nemeçek, düşmən qrupun başçısı olsa da obyektiv vuruşan və qəlbindəki o mərhəmətli uşağı itirməyən Feri Atş və mənə görə ən təsirli ən güclü obraz – oğlunun öləcəyini bilsə də əlindəki işə oğlunun dəfn xərclərini qarşılamaq üçün ara vermədən davam edən Nemeçekin atası... Hər xarakter özünəməxsusluğu ilə yaddaşımda iz qoydu. İlk səhifələrdə xatirələr burulğanı, hadisələrin gedişatında əsəb, həyəcan, nifrət, fəxr, heyranlığın vəhdəti qarışıq duyğular, son səhifələrdə isə göz yaşlarıma hakim ola bilməmək... 

        Hər kəsin qəlbində özünəməxsus yeri olan bu kitab fərqli incəsənət növlərində də ölümsüzləşdirilmişdir. Səyahəti sevən hər kəsin mütləq baş çəkdiyi Budapeşt küçələrindən birini bu qəhrəman uşaqların heykəlləri bəzəyir. Eləcə də filmi də hal-hazırda belə kiçik-böyük - hər kəs tərəfindən maraqla izlənir. Təkcə uşaqlar üçün deyil, gənc oxucular üçün belə tərbiyəvi əhəmiyyətə malik bu kitab hələ uzun müddət təsirində qalacağım şahəsərlərdən biri kimi məndən 5 bal aldı.

Agatha Christie - Noel Kekinin Gizemi

       2020-ci ilin növbəti kitabı detektivin ustalarından sayılan Agatha Christie imzalı “Noel Kekinin Gizemi” oldu. Kitab ilk olaraq 1960-cı ildə İngiltərədə “The Adventure of the Christmas Pudding and a Selection of Entrées” adı ilə nəşr olunub. Türkiyədə isə 2010-cu ildə Altın Kitaplar nəşriyyatında işıq üzü görüb.

        Detektiv əsərlərin qadın qələminə də gözəl yaraşdığını dünyada milyonlarla insanın sevərək oxuduğu əsərlərlə isbat edən yazıçı ədəbiyyata erkən yaşlardan gəlmişdir. Mary Westmacott adı ilə arada sevgi romanları yazsa da, Agatha deyildiyi zaman ağla gələn ilk şey Hercule Poirotdur. Bu mükəmməl yazarla ilk tanışlığım 2014-cü ildə Mavi Trenin Esrarı audiokitabı vasitəsilə olmuşdur. Detektiv əsərləri ard-arda oxumağı sevməyən biri olaraq 6 illik uzun aradan sonra yenidən seçimim bu yazıçı oldu.

        Qısa müddətdə oxuyub bitirdiyim kitab bir-birindən maraqlı, həyəcanlı 6 hekayədən ibarətdir. Bu kitabdakı qəhrəmanımız Hercule Poirotdur. Onun ağlına, hazırcavablığına, hər kəsə uyğun davranış tərzinə heyran olacağınız hekayələr haqqında qısa fikirlərim:

•        Noel Kekinin Gizemi – kitabın ilk hekayəsi... Yeni ilin o əvəzsiz duyğusunu, bəzəkli evləri, həyətdəki qarla evdəki ocağın istisinin adamı bihuş edən təzadını, isti ailə atmosferini hiss edə biləcəyimiz bir hekayə. Dəyərli bir qaşın izinə düşən Hercule Poirot psixologiyanı və öngörmə qabiliyyətini işə salaraq asanlıqla məsələni həll edir.

• İkinci Gong - ən tez bitən hekayə… Maraqlı yanaşma tərzi ilə intihar kimi görünən məsələni kiçik detallarla elə izah edir ki, Belçikalı detektivə heyran qalmamaq mümkün deyil.

• Şamar Oğlanı - ən maraqlı hekayə… Sadəcə bir sual var: İzlərin günahkar göstərdiyi qatiləmi inanaq, yoxsa altıncı hissimizə? Bəzən izlər də bizi yanılda bilər. Hər kəs qatil ola bilər bu bolobrazlı hekayədə. İncə düşünülmüş bir qətl hadisəsini detevtivin hər kəsi gərgin vəziyyətdə saxlayıb vaxt udaraq həll etməsi məni valeh etdi.

• Yirmi Dört Karakuş – ən az bəyəndiyim hekayə... Bəlkə də məsələ həm tez açıldığı, həm də qatilin oxucu tərəfindən asanlıqla tapıla biləcəyi bir hekayə olduğu üçün zövqümə uyğun olmadı. Ancaq burada vurğulanan psixoloji məqamlar insanı müxtəlif situasiyalarda necə davrana biləcəyini düşünməyə vadar edir.

• Düş - ən sevdiklərimdən oldu... O qədər maraqla davam edir ki, hekayə, bir anda bitir. Amma sona yaxın oxucu üçün cinayətkarı müəyyənləşdirmək mümkün olsa da, bunu necə izah edəcəyini bilmək qeyri-mümkün olur. Ən maraqlı qurulmuş detevtik hekayələrdən biri kimi əsla unuda bilməyəcəyəm.

• Sarı Süsen – bu da sadə,asan tapılan hekayə oldu mənim üçün. Zaten bir az psixologiyadan başınız çıxırsa yersiz hərəkət, fəallıq, səmimiyyətlə qatili asanlıqla tapa bilərsiniz 5 obraz arasında.

Nə zaman başlayıb, nə zaman bitirdiyimin fərqinə belə varmadığım bu hekayələr karantin günlərində vaxtımı dəyərləndirməyimə kömək oldu. Hər hekayədə həyəcanla cinayətkarı detektivimizdən əvvəl tapa bilərəmmi deyə maraqla oxuduğum bu kitab məndən 4 bal aldı. Bu dəfə Agatha Christie yaradıcılığa uzun ara verməyəcəyimdəm əminəm.    

İda Yessen - Doktor Baggenin Əhvalatı

         Bu il oxuma sürəti bir qədər zəif, kitab seçimi isə daha fərqli biri olduğumu hiss edirəm. İndiyədək müraciət etmədiyim yazarlar və mövzular əhatə edəcək blogumu deyə ön proqnoz verə bilərəm. Amma 2020-ci il üçün ilk kitab rəyim keçən ilin bu günlərində tanış olduğum İda Yessendən növbəti seçimim – “Doktor Baggenin Əhvalatı” kitabı haqqında olacaq. Bu kitab “Yeni Çağlar” kitabının davamı olaraq qələmə alınmışdır. Sadəcə ilk kitabda qadının duyğuları, yaşadıqları ön planda idisə, indi onun həyat yoldaşını daha yaxından tanımaq şansı əldə edirik.
         “Doktor Baggenin Əhvalatı” İda Yessen imzasını daşıyaraq 2017-ci ildə oxucuya Lilly və Viqand Bagge cütlüyünün həyatlarının davam hekayəsi kimi təqdim olunub. Azərbaycanda isə Anar Rəhimovun orijinaldan tərcüməsində sadəcə 1 il sonra 2018-ci ildə Alatoran nəşriyyatında işıq üzü görərək oxucuların ixtiyarına verilib. “Yeni Çağlar” kitabı Viqandın ölümü ilə başlayıb həyat yoldaşının ayaqda durmaq mübarizəsindən bəhs edirdisə, ikinci hissə bir qədər geriyə gedərək Vigandın daxili aləmini gözlərimiz qarşısında açır. Məndə oxuyarkən elə bir hiss yarandı ki, bəlkə bu ilk kitab olmalı imiş və ya bunu bitirdikdən sonra bir daha Lillynin gündəliyini nəzərdən keçirib orada həyat yoldaşı ilə bağlı qaranlıq qalan duyğularına bir cavab tapa bilim. Qeyd etməliyəm ki, ikinci hissə axıcılığı, duyğu ötürücülüyü, bədiiliyi ilə heç də “Yeni Çağlar”dan geri qalmır. İlk hissədən bizə quru, soyuqqanlı, arvadına qarşı laqeyd biri kimi xatırladığımız Viqandın burada fərqli keyfiyyətlərini aşkar edirik. 

        Hər şey Viqanda Danimarka Həkimlər Birliyindən gələn bir təkliflə başlayır. Ona həkimin bir günü barədə qeydlər yazmaq təklif edilir. Xarakterinə uyğun olaraq əvvəlcə tərəddüd etsə də, yazının onun üçün ancaq resept yazmaqdan ibarət olduğunu düşünsə də, sonra cızmaqara etməyə qərar verir. Beləliklə ikinci macəramız başlayır...

       20-ci əsrin ilk illərində Thyregodda bölgə həkimi kimi çalışan Vigandın həyat hekəyəsini özünə xas yığcamlıqla öyrənirik. Duyğularını göstərə bilməyən qəhrəmanımızın yazarkən də bu xüsusiyyətinə görə əzab çəkdiyini görürük. Atasına vurğun olan yeganə övlad onu erkən yaşlarında itirdikdə təbii olaraq onun hər şeyini mənimsəməyə, onun kimi olmağa, xatirəsini davam etdirməyə çalışır. Anası ilə münasibətindəki qəribə uçurum, atasını isə ideallaşdırması Viqandın bugünki kimi formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Hər kəslə məsafəli olmaq, bütün fırtınalı və sakit duyğuları sadəcə öz daxilində yaşamaq, kənardan necə göründüyünə əhəmiyyət vermədən məntiqinin səsinə qulaq asmaq ona atasından qalan mirasdır. Uşaqlıq illərinin atasına heyranlıqla, gənclik illərinin isə daim oxuyaraq, sənətinə vurğunluqla keçdiyini görürük. Qəhrəmanımız ailədə, digər insanlarla münasibətdə necə soyuq görünürsə, xəstələrinə qarşı necə tolerant, həvəsli, yardımsevər olduğu sətirlər bir-birini əvəzlədikcə aydın sezilir. O dövr kiçik bir əyalətdəki xəstəxana şəraitindən, tüğyan edən yolucuxu xəstəliklərdən, illər ötdükçə elmə gətirilən yeniliklərdən, bir çox hallarda türkəçarə müalicə metodlarının həkim resptlərinə qalib gədiyinə inanılan bir cəmiyyətdən, insanların tabu sayılan mövzulara baxışından da ara-ara söz açan yazar Viqandın anlatması ilə oxucu üçün həmin dövr Danimarkasının kiçik bir mənzərəsini bədii təsvir edir.

      Bütün bunlar fonunda Viqand və Lillynin ailə daxili münaqişələrinin səbəbinin təkcə yaş fərqi ilə məhdudlaşmadığını da görürük, qapalı biri ilə yaşamağın hər şeyi paylaşmağı sevən bir qadın üçün necə çətin olduğu, böyük məsuliyyət kimi görünən uşaq məsələsinə illər sonra yenidən qayıdılarkən artıq gec olduğunun anlaşılması, iki fərqli xarakterin bir evi paylaşsa belə, fərqli dünyası, dünyagörüşü bu münaqişələr üçün qığılcım rolunu oynayan detallardır. Əslində dərinə getdikdə onlar arasında sevgi əskikliyindən söhbət gedə bilməz, sadəcə Viqandın sakit təbiəti, gündəlik qayğıları, özünəməxsus çətin xarakteri, həyatının başında kariyerasını ərinə fəda edən dolu-dolu yaşamağı sevən bir gənc müəlliminrəngarəng daxili aləmi ilə uzlaşmır. Amma yenə də son ana qədər qayğı, hörmət çərçivəsində davam etdirilən münasibət də bir alqışa layiqdir deyə düşünürəm. 

       “Doktor Baggenin Əhvalatı” öləcəyini bilən, getdikcə daha ağırlaşsa da, bunu arvadından son ana qədər gizlədib həyatını heç nə baş verməyəcəkmiş kimi yaşayan, həkimliyin mənasını tam anlamı ilə dolduran – son günlərini belə imkansız xəstələrə yardım edərək keçirən bir qəhrəmanın həyatından qeydləri ehtiva edir. Bəzən hirslənsək, bəzən haqq verməsək də, ən azından ilk kitabdakı qəzəbimizin bir qədər solduğu, anlamağa çalışdığımız güclü bir insan olan Viqandın həyatının son sətirləri... Bir həkimin gününü təsvir etmək məqsədilə başlayan yolculuq kitabın sonunda da qeyd edildiyi kimi məqsədini aşsa da, ancaq İda Yessenin oxucuya ötürmək istədiyi mesajı mükəmməl bir şəkildə daşıya bildiyini etiraf etməliyəm.
       “Yeni Çağlar” və “Doktor Baggenin Əhvalatı” İda Yessenin səmimi yazı tərzi ilə, Danimarka ədəbiyyatı ilə tanış olmaq istəyən hər kəsə məsləhət görə biləciyim iki kitab oldu.  Beləliklə kitabı – bir tarixi romanı, bir ailə hekayəsini, maraqlı iki həyatı qarışıq duyğularla bağlayıb rəfimə qoyarkən qadın olmasına baxmayaraq kişilərin də daxili aləmini detallarla oxucuya çatdırmağın öhdəsindən layiqincə gələn bir yazarla - İda Yessenlə tanış olduğum üçün sevinirəm.

“Doktor Baggenin Əhvalatı” maraqla oxuduğum kitablardan biri kimi məndən 4 bal aldı. 

7. Koğuştaki Mucize

       Karantin günlərində bol kitab oxuyub, film izləyən və daha az şikayətlənənlərdən biri olaraq vaxtımı dəyərləndirdiyimi düşünürəm. Xüsusilə bu dönəm seçdiyim filmlər mənə çox şey qatdı. Onlardan biri də bu günədək izlədiyim ən möhtəşəm film - 7. Koğuştaki Mucize oldu. Göz yaşları, həyəcan amma sönməyən ümid qığılcımı ilə izlədim filmi. Haqqında bir dənə də olsun mənfi rəy eşitmədiyim bu film ilk fragmentini izlədiyim an həm mövzusu, həm də aktyorları ilə məni cəlb etməyi bacarmışdı. Baş rollarda Aras Bulut İynemli, Sarp Akkaya, İlker Aksum kimi sevdiyim isimlər var. Bir də izlərkən heyran qaldığım şipşirin bir uşaq aktrisa Nisa Sofiya Aksongur… Filmə “yıldız geçidi” desək yanılmarıq. Kiçik rollarda belə öz istedadını təsdiqləmiş oyuncuları görürük.

“7. Koğuştaki Mucize” böyük əməyin qarşılığı olaraq izləyicisindən də yüksək qiymət alan filmlərdəndir və 2019-cu ildə Türkiyədə ən çox izlənən film ünvanını alıb. Haqqında araşdırarkən tək təəccübləndiyim nüans Cənubi Koreya istehsalı eyniadlı filmdən ekrana uyğunlaşdırılması oldu.  Türkiyə qanunlarına, adətlərinə, mühitinə o qədər uyğun çəkilib ki, səhnələr, xarici ssenari olduğuna şübhə yaranır insanda. Bunu da filmin digər bir uğuru kimi qələmə vermək olar.

       Film bir zehni əngəlli atanın günahsız yerə yaşadıqları və ədalətin qələbəsinə son günə qədər inamı əsas tutularaq çəkilib. Kiçik qızını cəmiyyətin qınaqlarına, gülüş hədəfi olmağına reaksiya vermədən, daha doğrusu, verə bilmədən böyüdən bir ata – Memo. Həyatda ən sevdiyi varlıq, ən yaxın dostu, sirdaşı hətta həmyaşıdı olan qızı – Ova. Memo və Ovanın monoton həyatı gözlənilməz bir hadisə ilə dəyişir. Hərbi vəziyyət komandirinin qızı qayadan yıxılaraq həyata gözlərini yumur. Onu çaydan Memo çıxardır ancaq özü səbəbkar olaraq bilinir. Öz gücünün, ağlının kifayət etdiyi qədər izah etməyə çalışsa da, komandirin şübhəsi bir uşaq saflığı ilə çapalayan “günahkar”ın özünümüdafiəsindən daha dəyərli olur əmrinə tabe şəxslər üçün. Təbiət qoynunda, qoyun-quzunun əhatəsində, anası ilə qızının yanında keçən şən həyat Memo üçün polislərin fiziki işgəncəsi, qaranlıq, sonu görünməyən tunel – cəzaçəkmə müəssisəsi, onun kimi damğa vurulan “günahkarlar”la dolu zindan həyatı ilə əvəz olunur. Bütün bu yaşadığı ard-arda gələn hadisələr, işgəncələr belə onun saf uşaq ruhunu dəyişə, özünəxas məsumiyyətinə xələl gətirə bilmir. Yenə də insanları özü kimi bilir, türmədəki hər kəsin qəlbinin dərinliyinə basdırdığı o mərhəmət hissini oyadır və ciddi cəhdlə çalışmasa belə öz günahsızlığını bu dar çərçivədə sübuta yetirir. Qarşılıq gözləmədən göstərdiyi sevgi ilə özü də bilmədən öz möcüzəsini hazırlayır. Sonda ədalət, mərhəmət, vicdan və birlikdən doğan güc qalib gəlir.

       Film ağlasığmaz dərəcədə mükəmməl çəkilib. Sanki bütün aktyorlar öz gündəlik həyatını yaşayırmış kimi oynayıb. O qədər unudulmaz, təsirli səhnələr var ki, izləyərkən nə qədər ağlamayacağam desə də insan, yaşlar xəbəri olmadan süzülür yanaqlarından.

       “7. Koğuştaki Mucize” insanları geyiminə, statusuna, gücünə görə mühakimə edən hər kəsin üzünə dəyən bir şillə təsiri bağışlayır. "Zehni əngəllidir, hər şeyi edə bilər." düşüncəsi insanların beynindən silinsə, daha gözəl bir dünyanı paylaşmış olarıq. Filmdə ən çox təsir edən səhnələr - Memonun ümidsizcə dar ağacına baxıb "idam idam baba idam" dediyi halda, Ova qorxmasın deyə onun "İyi adam, baba iyi adam" demək istəyib yanlış ifadə etdiyini müəlliminin bildirməsi, komandirin Memonun günahsızlığını aşkar edən yeganə şahidi öldürməklə, qızını qaytara bilməyəcək bir atanın bütün kinini, nifrətini bir safın üzərinə yıxma istəyinin qabarıq ifadə olunması, həbsxanada divardakı kiçik qüsura durmadan baxıb xəyallara dalan bir kişinin dilindən balaca Ovanın anlaması oldu. Hər saniyənin, hər kadrın, hər sözün öz anlamı var idi bu filmdə. İllər keçsə də unudulmayacaq, təsirini itirməyəcək o filmlərdən oldu mənim üçün və illər sonra bir daha sevə-sevə izləmək istəyəcəyim bu film məndən 5 bal aldı.

Albert Camus – Yabancı

         Bu il dinlədiyim audio kitablardan biri də Albert Camus imzalı “Yabancı” oldu. Əslində bu kitabla tanışlığım 2015-ci ilin noyabrına təsadüf edir. Ancaq o zaman layiq olduğu dəyəri vermədiyimi düşünərək bu il bir daha mütaliə etmək qərarına gəldim. Təəssüratım isə tam fərqli oldu. Hər zaman müdafiə etdiyim fikir – hər kitabı müəyyən yaş dövründə oxumaq daha gözəldir – bu dəfə də özünü doğrultdu. 4 il öncə oxuduğum zaman yorğun ruh halım bu kitabın baş qəhrəmanının laqeydliyi ilə daha da pozulmuşdu. Sadəcə oxumuş olmaq üçün bitirmişdim, kitaba “yabancı” qalaraq.
         Albert Camusdan oxuduğum sayca ikinci kitabdır “Yabancı”. “Yaz” kitabındakı təbiət təsvirləri, xatirələr, bənzətmələr, fəlsəfi düşüncələrlə yazar haqqında müəyyən fikirlər formalaşmış olsa da artıq məndə, bu kitabla qarşımda yeni bir Albert Camus gördüm. Daha nə istədiyini bilən, obrazı ilə cəmiyyətə üsyan edən, psixologiya dənizində professionalca üzən bir yazar...
         Albert Camus ona dünya şöhrəti gətirən bu əsəri 1942-ci ildə tamamlayıb. Yazıçı özünü heç bir cərəyanın nümayəndəsi kimi görməsə də, burada ekzistensializm, absurdizm, nihilizmin izləri sezilir. Heç bir cərəyanı tam anlamı ilə təbliğ etmir əsərlərində. Ancaq ona görə həyat yaşamağa dəyməyəcək qədər mənasızdır. Nə etsək də ölüm bizi haqlayacaq, buna görə də neçə yaşda ölməyin heç bir fərqi yoxdur. Ancaq mənasız bir şeyi – həyatı mənalı yaşamaqda da heç bir zərər görmür. Bu fikri ilə də onun fəlsəfi aylayışı pessimistlikdən uzaqlaşır.

  “Yabancı”da baş qəhrəmanımız Meursault hər şeyə laqeyd şəkildə ömrünü sürdürən bir insandır. Nə çalışdığı işdə irəliləmək üçün bir məqsədi var, nə də ailə həyatı quraraq gələcəyi üçün bir addım atmağa... Anasının nə zaman dünyadan köçməsi belə onun üçün əhəmiyyət daşımır. Həyata mənasız baxan bu insan anası üçün ölümün bəlkə də bu mənasızlıqdan qurtulmaq üçün çıxış yolu olduğunu düşünür. İmkanı olmadığı üçün anasını qocalar evinə qoymağına belə haqq qazandıran Meursault bunu onunla daha çox maraqlanan insanların olması üçün etsə də, bu addımının onun əleyhinə çevriləcəyini heç ağlına belə gətirmir. Kitab ilk cümlədən qəhrəmanımızın anası ilə münasibətini ortaya qoyaraq oxucunu sarsıdır. Oxuduqca isə “Bu qədər mi laqeydlik bir insanın ruhuna hakim kəsilər?!” deyə düşünürsən. Onun üçün həyat anı yaşamaq belə deyil sadəcə yaşamaqdır. Nə keçmiş üzərində baş sındırır, nə gələcəyini düşünür. Sadəcə nə isə etmək üçün atır bütün addımlarını. İstər yemək yediyi kafedə insanlarla, istər müdiri ilə, istər onu sevən qadınla, istərsə də qonşuları ilə münasibətdə onun reaksiyasız davranışları bəzən qıcıq oyatsa da, sonda nəticəsini düşünmədən etdiyi bir hərəkət ucbatından özünü məhkəmə zalında tapdığı andan etibarən bütün bu reaksiyasız davranışların yazarın sonluq üçün qurduğu pillələr olduğunu anlayırsan. İnsanın dərin yaralar aldıqdan sonra artıq heç nəyin onu incidə bilməyəcəyi an hiss etdiyi boşluq hissi deyə bir şey var, bizim qəhrəmanımız da sanki o boşluqda yaşayır. Oxuduqca çətin həyat sürmüş yazarın özündən bir çox şey qatdığını düşündüm Meursaulta. Mənasız bir cəmiyyətdə yaşayan və hər şeyi öz mənasızlığı ilə tənha buraxan Meursaultun ən gözəl düşüncələrinə onun barmaqlıqlar arxasında ölümünü günbəgün saatbasaat gözlədiyi o anlarda şahid oluruq:
       “Bir gününü dışarıda geçirmiş kimse hiç sıkılmadan yüz sene hapiste yata bilir.” Tək bir cümlə ilə Camus kitabın dərin anlamını ifadə edir. Meursault azadlıqda laqeyd yaşadığı bir günün dəyərini ölümü gözlədiyi zaman anlayır.
       "Bu cinayet karşısında duyduğu dehşet şu sanığın duygusuzluğu karşısında duyduğu dehşetden neredeyse daha azdı." Bu cümlə isə yazarın minlərlə cinayət hadisəsi ilə tanış olan hakim üçün laqeydliyin, insanın öz taleyinə boyun eyib, gələcəyi uğrunda mübarizə aparmamasının yaratdığı təəccübün ifadə şəklidir.
      Melanxolik notlarla bitən əsər "həyatın mənasızlığına edilən səssiz üsyan"ı ilə Albert Camusu dünyada çox oxunan və sevilən yazıçılardan biri edib. "Yabancı"mənim üçün də dəyərli əsərlər sırasında yerini aldı. Bəlkə də asanlıqla 5 bal verdiyim bu əsəri illər sonra təkrarən oxuduqda daha fərqli məqamlar aşkar edəcəyəm özüm üçün...